Konuşmaya yarayan seslere konuşma sesleri adını veriyoruz. Konuşma sesleri, ses yolu adı verilen akciğerlerden başlayıp burunda ve dudaklarda sona eren bir düzenek tarafından üretilir. Ses sisteminin en önemli görevleri konuşma seslerinin oluşmasını sağlamak; ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere imkan sağlamaktır.
Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir. Bir dildeki sesleri karşılayan işaretlerin belirli bir sırada meydana getirdiği harfler topluluğuna ise alfabe denir.
| Ses tellerinin titreşmesi ile Ham ses ötümlü hâle gelir. |
Türk alfabesi, ses-yazı karşılıklığı ilkesini esas alır. Sesler (= ünlüler ve ünsüzler), kısaca, iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı (= harfler) ise yazım sistemindeki en küçük birimdir. Seslerin gerçek değerini göstermek üzere kullanılan, özel işaretler taşıyan alfabeye çeviri yazı (transkripsiyon) alfabesi denir.
Konuşma seslerini çok genel olarak ünlüler ve ünsüzler olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Oluşumları sırasında belirli bir engele takılmadan, zorluğa uğramadan çıkan seslere ünlü adı verilir.
Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Ünlüler oluştukları yere, dilin veya çenenin yüksekliğine, dudakların durumuna göre biçimlenir. Ünlüler; akciğerden gelen havanın ses tellerinin titreşmesiyle ilk özelliklerini kazandıktan sonra herhangi bir engelle karşılaşmadan ağız boşluğuna gelir ve burada hiçbir nokta ile temas etmeden dilin, alt ve üst çenenin yüksekliğine; dudakların düz ya da yuvarlaklığına göre oluşur.
Darlık/Genişlik: Alt çenenin üst çeneye yaklaştığı veya üst çeneden uzaklaşmasına bağlı dar/geniş karşıtlığı ise a/-/ı/, e/-/i/, /ö/-/ü/, /o/-/u/ ayırımlarını belirler. Alt çene ve üst çenenin birbirinden uzaklaşmasıyla, ağız boşluğu genişler, dolayısıyla geniş ünlüler /a, e, o, ö/; alt çene ile üst çenenin birbirine yaklaşmasıyla ağız boşluğu daralır ve dar ünlüler /ı, i, u, ü/ oluşur.
|
Ünlülerin sınıflandırılmasında esas olan boğumlanmayla ilgili belli başlı ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık, Uzunluk/Kısalık.
Tarihî bakımdan, Türkçenin ünlü dökümü ile ilgili Türkçe kökenli sözlerde simetrik 8 temel kısa ünlü varlığı kabul edilir.
Türkçenin simetrik ünlü yapısını bozan kapalı ė, Türk dil biliminin önemli sorunlarından biridir. Ünsüzler, oluşumları sırasında bir engele takılarak sedalarını sürtünme ya da çarpmadan alan seslerdir.
Ölçünlü Türkçenin harf olarak gösterilen ünsüzlerinin sayısı 21’dir. Türkçenin ünsüzleri genel olarak; oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre, ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına göre, sürekli/süreksiz olmalarına göre, ağız/geniz ünsüzü olmalarına göre sınıflandırılır.
Heceler bir solukta söylenen ses veya ses öbekleri olarak tanımlanabilir. Ünlüler tek başlarına hece kurabilirler, ünsüzlerin ise Türkçede böyle bir yeteneği yoktur. Sesler, ses dizimi adı verilen dizilişte yan yana gelirken bu dizimi etkileyen birçok etken vardır. Türkçe kökenli sözcüklerde hece kuracak ünlüler ve ünsüzler ancak belirli koşullarda bir araya gelebilir. Bu koşullar arasında iki ünsüzün söz başında yan yana gelmemesi, hece sonunda ancak belirli ünsüz çiftlerinin bulunabilmesi, hece sonunda üç ünsüzün yer alamaması şeklinde sıralanabilir. Bu aykırı durumlar dışarıda bırakıldığında Türkçe sözcüklerde V, CV, VC, CVC, VCC, CVCC olmak üzere altı çeşit hecenin bulunduğu görülür. Ancak özellikle Batı dillerinden kopyalanan sözcükler aracılığıyla CCVCCC (sfenks) şeklinde Türkçe hece yapısına uymayan hece tiplerinin de kopyalandığını görüyoruz.
Türkçe kökenli sözlerde ünlü uyumu, ünsüz uyumu vardır. Özellikle ünlü uyumu Türkçenin tipik özellikleri arasında yer alır. Türkçenin ünlüleriyle ilgili vurgulanması gereken konuların başında artlık-önlük(kalınlık/incelik) ve dudak uyumu (düzlük- yuvarlaklık uyumu) gelir. Türkçe kökenli sözcüklerde ünlü uyumlarının yanı sıra ünsüzlerle ünlüler arasında da uyum vardır.
Türkçe kökenli sözcüklerde ön damak ünsüzleri /g, k/ ve ön avurt ünsüzü /l/ art ünlülerle; art damak ve art avurt ünsüzleri /ġ, ḳ, ł/ ön ünlülerle aynı hece içinde veya yan yana bulunamaz.
Türkçede altı çeşit hece, bir hecede ise en çok dört ses vardır.
Ünlülerde meydana gelen ses olayları şunlardır: ünlü düşmesi, ünlü daralması, ünlü türemesi, ünlü genişlemesi, ön damaksıllaşma, art damaksıllaşma, ünlü yuvarlaklaşması, ünlü düzleşmesi, ünlü birleşmesi, ünlü benzeşmesi, ünlü kısalması.
Ünsüzlerde meydana gelen ses olayları şunlardır: ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, göçüşme, ötümlüleşme, ötümsüzleşme, ünsüz benzeşmesi, ünsüz aykırılaşması, ünsüz ikizleşmesi, ünsüz tekleşmesi, süreklileşme, süreksizleşme.
