İşletmeler ürettikleri değere göre sınıflandırıldıklarında üretim işletmeleri, ticaret işletmeleri ve hizmet işletmeleri olmak üzere üç temel grupta toplanabilirler. Üretim işletmeleri analiz, sentez, yer altından çıkarma, yetiştirme gibi yollarla üretim yaparlar. işletme tarafından para karşılığında takas edilecek değerler olarak ürünleri ortaya koymak esas uzmanlık alanlarıdır.
Son grupta yer alan hizmet işletmeleri ise eğitim, turizm, sağlık, ulaştırma, eğlence gibi sektörlerde faaliyet gösteren ancak üretimleri somut olmayan işletmelerdir.
İşletmelerin temel fonksiyonları; üretim, pazarlama, muhasebe, finans, insan kaynaklarıdır. Bundan sonraki bölümlerde işletmenin bu fonksiyonlarıyla ilgili ahlaki konular birer birer ve detaylı olarak ele alınmaktadır.
Pazarlama karması uygulamaları ürün, fiyat, dağıtım ve tutundurmadır.
Mal ve Hizmetlerle ilgili Ahlaki Konular Pazarlamaya konu olan, ekonomik değeri olan şeylere ürün denmektedir.
Ürün Güvenliği: Pazara sunulan ürünlerin, insan sağlığı ve çevre temizliği bakımından risk taşımaması, ya da olan riskin minimum olmasıdır.
Konumlandırma: Bir ürün yada markasının tüketicinin zihninde rakip ürünlere kıyaslama yeridir.
Mal ve hizmetler konusunda ahlaki bakımından ele alınması gereken ikinci konu taklit konusudur. Bir ürünün yasal olarak korunmuş haklarının, izinsiz şekilde kopyalanarak bundan ticari kâr elde edecek şekilde çoğaltmak ve pazara sunmak o ürünün taklidi anlamına gelmektedir. Halk dilinde “çakma” olarak isimlendirilir.
Mal ve hizmetlerle ilgili olarak ele alınan üçüncü konu konumlandırmadır.
Etiketler ürünleri kısaca tanıtmak için hazırlanırlar. Tüketicilerin etiketlerde bulmayı bekledikleri konular önem sırasına göre şu şekilde sıralanmaktadır: Üretim ve son kullanma tarihi, fiyat, miktar, üretildiği yer, firma adı, ürün bileşimi, kullanma talimatı. Bunların her birisinin eksikliği ya da gerektiği gibi bulunmaması işletme açısından ahlaki bir problem oluşturmaktadır.
Ambalajlarla ilgili olarak en sık yaşanan ahlaki problemler şu şekilde sıralanmaktadır: Ambalaj için kullanılan ham maddelerin aşırı tüketimi, çevreye zararlı ambalajlar, fiyatı yükselten ambalajlar, aşırı tüketime teşvik edici, aldatıcı unsurların bulunması.
Etiket: Üzerinde bulunduğu ürünün, miktar, tür, fiyat,son kullanım tarihi, gibi temel niteliklerini tüketicilere gösteren kağıt ya da başka tür özet bilgidir.
Ambalaj: Ürünü, taşımak, korumak ve tanıtmak için kullanılan, cam, kağıt, metal, plastik gibi maddelerden yapılan özel kaptır.
Bir tüketiciye yeni bir ürünü sunabilmek için tüketiciler tarafından zaten kullanılan ürünlerin eskidiği gerekçesiyle terk edilmeye teşvik edilmektedir. Buna planlı ürün eskitme adı verilmektedir. Örneğin, beyaz eşya firmaları beyaz eşyaların ömrünü 10 yıl gibi bir süre ile sınırlamaktadırlar.
Planlı Ürün Eskitme: Tüketicilerin satın alarak kullandığı ürünlerin değerini düşürecek yenileri ürünleri geliştirme, fakat eski üründen yeteri kadar kazanç elde ettikten sonra yeni ürünün pazara sunulması düşüncesidir. Bazı yazılım firmaları yeni versiyonlarını pazara sürdüklerinde eskilerine destek vermeyi bırakmakta ve tüketicileri yeni ürüne geçmeye zorlamaktadırlar.
Fiyat mal ve hizmetler için tüketicilerin ödediği parasal bedeldir. Fiyat tüketiciler açısından ürünün değerini göstermektedir. Aynı sektörde faaliyet gösteren işletmeler için ise bir rekabet silahıdır. Aynı mal ve hizmeti sunan işletmeler, yaptıkları gizli fiyat anlaşmaları ile fiyat konusunda kartelleşmeyi sağlamakta ve yeni işletmelerin pazara girmesini önlerken aynı zamanda tüketicinin muhtemel tepkisini (işletmeler arası kaymaları ya da daha ucuzu istemeyi) ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.
Özellikle monopol piyasalarda pazardaki işletme, yeni giriş teşebbüsleri olması durumunda pazara yeni giren işletmeyi pazardan kovabilmek amacıyla geçici bir süre için, maliyetlerin altında bir fiyat belirleyebilmektedir. Ezici fiyatlandırma olarak isimlendirilen bu yöntemin sık sık şehirlerarası otobüs taşımacılığında sınırlı sayıda otobüs firmasının çalıştığı hatlarda uygulandığı görülmektedir. Bu şekilde başlayan rekabet, firmalardan birisinin pazardan çekilişine kadar sürmektedir.
Dağıtım maliyetleri, sürekli müşteri olma ve müşteri büyüklüğü gibi nedenler fiyat farklılaştırması yapmanın haklı nedenleri arasında sayılabilir. Üretici ya da toptancı bir işletmenin dağıtım kanalında kendisinden sonra gelen işletmelere sattığı ürünlerde, haklı bir nedene dayalı olmaksızın endüstriyel müşterileri arasında bir ya da bir kaç işletmenin avantaj sağlaması için fiyat belirlemesine ayrımcı fiyatlandırma adı verilmektedir. Ayrımcı fiyat, rüşvet, hediye, tanıdık olması gibi nedenlerle uygulanmaktadır. Bazı işletmeler ürünler üzerindeki fiyat aynı kalırken özelliklerde, miktarda ya da fonksiyonlarda azaltma yaparak aslında daha yüksek fiyat uygulayabilmektedir. Bunun en yaygın örneği ekmek fiyatlarına zam yapmak yerine gramajını düşürmek şeklinde görülmektedir.
Dağıtımda Ahlaki Konular Dağıtım, mal ve hizmetlerin üretildikleri yerden tüketicilere ulaşması işlemidir. Bu işlemi yaparken yardımcı olan kuruluşlara aracılar, tüketici ile üretici arasındaki aracılarla birlikte oluşan sisteme de dağıtım kanalı denmektedir. Kanal yönetiminde özellikle üreticinin güçlü olması durumunda talep üretmesi ve gayretli davranması için aracıları tüketicilere doğru itme stratejisi uygulanabilmektedir.
Kota: Aracı işletmelerin veya satış elemanlarının başarılarının bir göstergesi olarak kullanılan ve belirlenmiş bir zaman diliminde, belirlenmiş bir bölgede ulaşmayı hedeflediği satış miktarıdır. Üreticilere doğrudan ulaşan ve aracıların kâr marjlarının tasarruf edilmesini amaçlayan girişimlerde üreticiler, bölgede yetkili satıcıları olmasına rağmen nihai tüketicilere ürün satışı yaparak “bayileri atlama” yoluna gidebilmektedirler. Bu durumda üretici kendi aracısıyla rekabet etmiş olmaktadır.
Perakendeciler satış noktasına gelen müşterileri ikna etmek için rakipleri kötüleme yoluna gidebilmekte veya müşteriye baskı uygulayabilmektedirler. Müşteri mahremiyeti: işletmelerin müşterilerine ait özel sayılabilecek ya da başkaları ile paylaşmak istemedikleri bilgileri korumak ve gizli tutmaktır.
Reklam, tüketicilerin bir ürün konusunda bilgilenmesini, daha çok satın almasını,o ürünü fark etmesini ve unutmamasını sağlamak amacıyla işletmeler tarafından özel olarak hazırlanmış mesajların medya aracılığıyla tüketicilere ulaştırılmasıdır. Reklamların zararlı içeriğinden tüketicileri korumak üzere reklamcıların kendi kurmuş oldukları Reklam Özdenetim Kurulu, şikâyetler durumunda medyayı uyarma yetkisine sahip olan Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) gibi kuruluşlar reklamları denetlemeye çalışmaktadır.
Reklamlarla ilgili ahlakı problemlerin ortaya çıkabileceği konular ;
-Cinsellik
-Reklam Sayısının Fazla Olması
-Aldatıcı ve Yanıltıcı Reklamlar
-Çocukların reklamlara maruz kalması durumunda bozuk davranışlar sergilemeleri
Bilinç, insanın gelen mesajın farkına varma yeteneği ile ilgilidir. Beş duyu organı ile beyine iletilen mesajları farkında olmayı ifade eder. Bilinçaltı, bilinç eşiğinin altı olarak tanımlanmaktadır. Bilinçli müşteri kendisine verilen mesajların farkında olan, aldığı mesajları değerlendirerek doğru karar vermeye çalışan müşteridir.
Reklamda Ahlaki Olmayan Konuların Oluşumunda Paydaşlar;
– Reklam veren
– Reklam Ajansı
– Medya
– Tüketici
Reklam veren: Ürünlerinin tanıtılması için reklam hazırlanmasını isteyen işletmedir.
Reklam ajansı: Reklamların,hazırlanması ve yayınlanması konusunda uzmanlaşmış işletmedir.
Medya: Kaynağından aldığı bilgi, eğlence gibi yazılı,işitsel ve görsel mesajları,sahip olduğu aynı anda çok sayıda kişiye ulaşma yöntemleri ile hedef kitleye aktaran araçlardır.
Yeni Pazarlama Araçlarında Ahlaki Konular
İnternet pazarlama karması elemanlarından ikisini (dağıtım ve tutundurma) birden içerebilen yeni bir araçtır. Sosyal medya pazar bölümlendirme için elverişli bir zemin oluşturmaktadır. internet üzerinden dağıtımda ve tutundurmada yaşanan başlıca ahlaki problemler şunlardır:
Alışveriş güvenliği, kişisel bilgileri amaç dışı kullanma, dürüst olmama,kopyalama, çalma, çocuklara uygun olmayan içerik, aşırı cinsellik kullanımı, saldırgan reklamlar (pop up), tıklamayı artırıcı ama içeriği boş unsurlar.
Yeni pazarlama araçlarından bir tanesi de cep telefonlarıdır. Pazarlama ile ilgili ahlakı konular şunlardır;
-Fiyatlandırma
-Reklam
-Dağıtım
-Yeni Pazarlama Araçları
Üretim, işletmecilik denildiğinde genellikle ilk akla gelen fonksiyondur. Üretim hammaddeleri parçalayarak, işleyerek elde edilmesi ya da parçaları birleştirerek yeni ürün elde etme gibi standart işlemlerle yürüdüğü için denetlenmesi kolaydır. Üretim ve Tedarikteki Etik Konular Şunlardır;
-Standartlara Uygunluk
-İsraf *
-Üretimde İnsan ve Ahlak *
-Çevre Standartlara Uygunluk
Pek çok ürün türü ile ilgili olarak geliştirilmiş ISO ve TSE standartları bulunmaktadır. ISO uluslararası standartları temsil ederken TSE ulusal standartları ifade etmektedir. Mal ve hizmetlerle üretimi ile ilgili olarak ele alınması gereken ilk standart, üretim aşamasından başlayarak tüketiciye ulaşıncaya kadar ki aşamalarda ürünün insana, çevreye zarar vermeyen nitelikte olması anlamına gelen ürün güvenliğidir. Ürün güvenliği konusunda iki grup insana sorumluluk düşmektedir. Birinci grup üreticilerden ve satıcılardan oluşan gruptur. İkinci grup ise tüketicilerdir.
Türkiye’de akreditasyon verme yetkisi ise 2001 yılında kurulmuş bulunan TÜRKAK (Türk Akreditasyon Kurumu) görevlendirilmiştir. TÜRKAK, değişik alanlarda üretilen mal ve hizmetlerin uygunluğunu denetleme yetkisini vermektedir. Ayrıca üretimde kullanılan makine ve teçhizatın, muayene raporları, kalibrasyon sertifikaları, yönetim sistemi bilgileri, ürün belgeleri gibi “Uygunluk Belgesi”nin düzenleme yetkisi de aynı kuruluş tarafından verilmektedir.
GDO, genetiği değiştirilmesi nedeni ile insan sağlığı üzerinde olumsuz etkisi olacağı düşünülen bitkisel,hayvansal ürünlere verilen addır.
Hizmetlerin üretiminde de standartlara uygunluk önemlidir. Hizmet üretiminde standartlara uygunluk hizmetlerin heterojen olması nedeniyle daha zordur.
İsraf: İsraf kaynakların gereksiz yere kullanılması olarak tanımlanabilir. Girişimci için israf, karşılığını ödediği emekten, hammaddeden yeteri kadar yararlanamamak demektir.
Ergonomi: Çalışanların daha sağlıklı ve verimli çalışmalarını sağlamak üzere çalışma yerlerinin, çalışılan makinelerin insan fizyolojisine ve psikolojisine uygun dizayn edilmesidir. İş güvenliği: Bir işyerinde, çalışanların sağlık sorunlarını ve mesleki risklerini ortadan kaldıracak ya da en aza indirecek her türlü önlemin alınmasıdır.
Atık: Ürünlerin üretilmesi yada tüketilmesi sonucunda ortaya çıkan, çevrede olumsuz değişime yol açabilen, sıvı, katı, gaz ya da radyoaktif maddelerdir. Çalışanların iş ortamlarının ergonomik olması gerekir. Üretim ve Çevre Dünyamızın yaşadığı en büyük problemlerden birisi küresel ısınmadır.
İşletmenin parasının yönetimi ile ilgili birimi finans birimi iken, gelen ve giden paraların kayıtlarının tutulduğu birimi muhasebedir. İşletmeler, muhasebe birimlerini iki şekilde işletebilmektedirler. Birincisi işletme bünyesinde çalıştırılan muhasebe çalışanlarıyla bağımlı çalışan muhasebeciler denilmektedir. İkincisi ise Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavir unvanını taşıyan profesyoneller tarafından kayıtları tutulmaktadır. Muhasebecilerin oluşturdukları mali tablolar yardımıyla karar veren finans yöneticileri işletmenin geleceğini belirlemeye, rekabet gücünü yükseltmeye, kaynaklarını verimli kullanmaya çalışmaktadırlar.
Mali Tablolar: Muhasebenin sınıflandırılarak tuttuğu kayıtlardan hareketle,bir işletmenin belirli bir dönemde ki faaliyetlerinin finansal özetini ilgililere aktarmak ve böylece ilgililerin işletme hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olmasını sağlamak amacıyla hazırlanan tablolardır. Bu yönetmeliğe göre, serbest çalışan yada bağımlı çalışan tüm muhasebe meslek mensuplarının uyması gereken temel etik ilkeleri;
(1)dürüstlük,
(2)tarafsızlık,
(3)mesleki yeterlilik ve özen,
(4)gizlilik
(5)mesleki davranış olarak sayılmıştır.
Muhasebe bilgilerinin özellikleri en azından şunlar olmalıdır:
Bilgiler, paydaşların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde, güvenilir, tarafsız, anlaşılır, zamanlı, tutarlı, karşılaştırılabilir olmalıdır.
Finans: Finans, bir işletmenin yapacağı işler için gerekli olan parayı bulması (fon bulma) ve kullanımı işidir. Para, ortakların işletmeye sermaye katması (özkaynaklarla), dış kaynaklardan borçlanma (dış kaynaklarla finansman) şeklinde ya da işletmenin kârının sermaye olarak işletmede bırakılması (otofinansman) ile sağlanabilmektedir. Finans piyasasının en önemli aktörleri bankalardır. Bankalar hem işletmeler hem de bireyle finans imkânı sunmaktadırlar. Bankalar işletmeler ile ilgili yaptıkları “kredi verilebilirlik” değerlendirmelerinde işletmelere hak ettiklerinden az ya da fazla kredi verdiklerinde kendilerini ya da işletmeyi riske sokabilmektedirler.
İnsan kaynakları, üretim, ticaret ya da hizmet işletmelerinde çalışan “insan”ların yönetimi işidir. Yönetimde etik ilkeler, adalet, eşitlik, dürüstlük ve doğruluk, tarafsızlık, sorumluluk, bağlılık, tutumluluk, açıklık, emeğin hakkını verme olarak sayılmaktadır. İnsan kaynaklarıyla ilgili pek çok ahlaki boyut bulunmaktadır. Bu konuları maddi sonuç doğuranlar ve maddi sonuç doğurmayanlar olmak üzere iki kategoride ele almak mümkündür. İşlerin yetişmesi için fazla mesai yapılması gerekebilmektedir. Eşit işe eşit ücret ilkesi gereği aynı işte çalışanların benzer ücret almaları beklenmektedir.
İnsan kaynakları yöneticilerinin sık sık şikâyet edildikleri konulardan birisi nepotizmdir. Nepotizm: Özellikle akrabaları ve yakın arkadaşları kayırmayı anlatan, ayrımcılığın bir türüdür.
Dil,din, ırk, cinsiyet, dış görünüş gibi unsurlardaki farklılıklar nedeniyle bazı çalışanlara daha az değerliymiş gibi davranmak ayrımcılık olarak isimlendirilmektedir.
Nepotizm ve ayrımcılık davranışlarının ikisi birden yönetimde adalet ilkesinin çiğnenmesi anlamına gelmektedir.
İş yerindeki her türlü taciz, aşağılama veya hakaretleri de içeren bu tür davranışlara genel olarak mobing denmektedir. Mobing: iş yerinde çalışanların bir kısmının, kabadayılık, psikolojik baskı, yıldırma, zorlama gibi yöntemlerle diğer bazı çalışanları sindirmesidir.
Çalışanları ilgilendiren pek çok ahlaki konu bulunmaktadır. Çalışanların işe gerekli özeni göstermek, işe zamanında gelip gitmek, işverenin haklarına riayet etmek, dışarıda işletmeyi temsil etmek gibi çok sayıda sorumluluğu bulunmaktadır.
En iyi şekilde temsil etme sorumluluğu çalışanların bir sorumluluğudur. İşten ayrılmadan önce zamanında haber verme, başka işte çalışmama, işletmenin kaynaklarını doğru, zamanında ve verimli kullanmak da çalışanın sorumlulukları arasında yer almaktadır.
Genellikle işletmenin kurumsal kimliğinin değeri kurumsal itibar kavramı ile açıklanmaktadır. En çok kullanılan halkla ilişkiler yöntemleri, haber formatında medyada yer alma (duyurum),basın toplantıları, basın bültenleri, açılış, yıl dönümü kutlamaları, işletme ve çalışanları için özel günlerde düzenlenen törenler ve sponsorluklar şeklindedir. Kurumsal itibarı oluşturmaya çalışırken rakiplerle kıyaslama, rakipleri kötüleme, doğru olmayan bilgileri kullanma, ahlaki olmayan davranışları içermektedir.
