İşletme İlkeleri 3. Ünite Özet

Burak
Aralık 7, 2015

Ünite 3: İşletmelerin Sınıflandırılması

İşletmelerin Sınıflandırılması

Sınıflandırma, herhangi bir konunun bilimsel olarak ele alınmasında önem arz etmektedir. İşletmelerin de birbirinden farklı yapı ve özelliklere sahip olduğu bilinmektedir. Bu ünitede işletmelere ilişkin sınıflandırmalar üzerinde durulmaktadır. Yapılan sınıflandırmalar sayesinde işletmeler daha iyi tanınacak, ortak yönleri kavranacak, sorunlarıyla ilgili daha sağlıklı çözümler üretilebilecektir. İşletmeler aşağıdaki ölçütlere göre sınıflandırılmaktadır:

  • Faaliyet Alanlarına Göre işletmeler
  • Ekonomik Fonksiyonlarına Göre İşletmeler
  • Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler
  • Büyüklüğüne Göre İşletmeler
  • Üretimde Kullanılan Teknolojiye Göre İşletmeler
  • Tüketicilerin Türüne Göre İşletmeler
  • Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler
  • Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler

Faaliyet Alanlarına Göre İşletmeler

İşletmeler, faaliyet alanlarına göre sınıflandırılırken, üretilen ürünün türü ve üretimin gerçekleştiği alan  ölçütleri dikkate alınmaktadır. Faaliyet alanlarına göre işletmeler; endüstri, ticaret ve hizmet işletmeleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.

Ekonomik Fonksiyonlarına Göre İşletmeler

Ekonomik fonksiyonlar ölçütüne göre sınıflandırmada, işletme tarafından yerine getirilen fonksiyon ve üretilen ürünün niteliği dikkate alınmaktadır. Bu kapsamda işletmeler;

  • Mal üreten,
  • Hizmet üreten ve
  • Pazarlama işletmeleri

şeklinde üç kategoride incelenmektedir.

Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler

Üretim faktörlerinin ve sermayenin temin edildiği kaynağa göre işletmeler;

  • Özel işletmeler,
  • Kamu işletmeleri,
  • Yabancı sermayeli işletmeler ve
  • Karma işletmeler

olmak üzere dört başlık altında ele alınmaktadır.

İşletmelerin, üretim araçlarının mülkiyetine göre sınıflandırılması kapsamında gerçek ve tüzel kişi kavramlarının açıklığa kavuşturulması uygun olacaktır.

Gerçek Kişi: Sağ ve tam doğmak kaydıyla kişinin anne karnına düşmesinden ölümüne kadar olan süreçte hukuken bireyler için kullanılan kavramdır.

Tüzel Kişi: Gerçekte kişilik sahibi olmayan ancak varsayım olarak kişilik sahibi olduğu kabul edilen, belli  bir   amacı   gerçekleştirmek   üzere   bağımsız   bir  varlık halinde örgütlenmiş, hak ve fiil ehliyetine sahip kişi ve mal topluluklarıdır.

Büyüklüğüne Göre İşletmeler

İşletmelerin büyüklüklerine göre sınıflandırılmasında farklı yaklaşımlar ortaya konulmuş olmasına rağmen temelde;

  • Mikro işletmeler,
  • Küçük işletmeler,
  • Orta işletmeler,
  • Büyük işletmeler ve
  • Dev işletmeler

olmak üzere beş farklı büyüklük düzeyi olduğu bilinmektedir.

Üretimde Kullanılan Teknolojiye Göre İşletmeler

Bir ürünün ortaya çıkabilmesi için gerekli olan doğal kaynaklar, sermaye, emek ve girişimci gibi unsurlar, üretim faktörleri olarak ifade edilmektedir. Üretimde kullanılan teknolojiye göre yapılan sınıflandırmada işletmeler, kullandıkları üretim faktörlerinin ağırlığına göre;

  • Emek yoğun ve
  • Sermaye (teknoloji) yoğun

şeklinde iki gruba ayrılmaktadır.

Emek Yoğun İşletmeler: Üretimde insan faktörünün yoğun olarak kullanıldığı işletmelerdir.

Sermaye Yoğun İşletmeler: Üretim süreçlerinde yoğun biçimde, gelişmiş üretim teknolojileri kullanan işletmelerdir.

Tüketicilerin Türüne Göre İşletmeler

Tüketicileri, işletmelerin ürettikleri mal ve hizmetleri kullanım amaçlarına göre;

  • En son (nihai) tüketiciler ve
  • Ara tüketiciler

şeklinde sınıflandırmak mümkündür.

En son tüketiciler; kişisel ve ailesel ihtiyaçlarını karşılamak için satın alan, kullanan ve tüketen kişilerdir.

Ara tüketiciler; nihai tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetlerin üretiminde kullanmak üzere mal ve hizmet satın alan kişi ve kuruluşlardır. İşletmelerin ürettiği mal ve hizmetler bazen başka işletmelerin üretim sürecinde kullanılabileceği gibi bazen de nihai kullanıcılar tarafından kullanılabilmektedir. İşletmeler, hitap ettikleri tüketici türlerine göre;

  • En son tüketicilere mal ve hizmet üreten işletmeler ve
  • Ara tüketicilere mal ve hizmet üreten işletmeler

şeklinde sınıflandırılabilmektedir.

Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler

İşletmelerin hukuksal yapılarına göre sınıflandırılmasında ortaya çıkan tablo, genel olarak tüm ülkelerde benzerlik göstermektedir. Ülkemizde işletmelerin hukuki yapısını düzenleyen temel kanun Türk Ticaret Kanunu’dur ve uluslararası hukukla paralellik göstermektedir.  İşletmelerin hukuki yapısıyla ilgili olarak Türk Ticaret Kanunu (TTK) dışında, Borçlar Kanunu, Vergi Kanunu ve Kooperatifler kanunun da olduğu unutulmamalıdır.

Ülkemizde, işletmeler hukuki yapılarına göre;

  • Özel işletmeler,
  • Kamu işletmeleri ve
  • Yabancı sermayeli işletmeler

olmak üzere üç ana grupta incelenmektedir.

İşletmelerin hak ve yetkilerini kullanıp koruyabilmeleri için öncelikli olarak kurulum aşamasında uygun bir hukuksal yapı seçilmeli ve kimlikleri oluşturulmalıdır.

Özel İşletmeler

Türk Ticaret Kanunu’nda özel işletmeler “ticarethane veya fabrika yahut ticari şekilde işletilen diğer kuruluşlar ticari işletme sayılırlar” şeklinde ifade edilmektedirler. Bir işletmenin özel işletme olarak kabul edilebilmesi için;

  • Kazanç sağlamayı amaç edinmesi,
  • Karlığını sürekli bir biçimde sürdürme niyetinde olması,
  • Kanunda belirtilen esnaf faaliyeti sınırlarını aşması,
  • Belirli bir iktisadi büyüklüğü ve öneme sahip olması

Hukuki açıdan özel işletmeler dört farklı alt kategoride incelenmektedirler;

  • Tek kişi işletmeler,
  • Şirket (ortaklık) şeklinde işletmeler,
  • Kooperatifler,
  • Dernek ve vakıf işletmeler.

Şirket işletmeleri, kendi içerisinde

  • Adi şirketler ve
  • Ticaret şirketleri

olarak iki gruba ayrılmaktadır.

Borçlar Kanunu’nda adi şirketler “iki veya daha çok kişinin ortak bir amaca ulaşmak için emek ve mallarını bir anlaşmayla birleştirerek oluşturdukları topluluk” olarak ifade edilmektedir. Adi şirketlerin tüzel bir kişiliği yoktur.

Ticaret şirketleri ise Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre düzenlenen ve iki veya daha fazla kişinin bir araya gelerek belirli bir konu üzerine iş yapmak için oluşturdukları ortaklıklar sonucu kurulan şirketlerdir. Ticaret şirketleri tüzel kişiliğe sahiptirler. Ticaret şirketleri de kendi içerisinde;

  • Şahıs şirketleri ve
  • Sermaye şirketleri

olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

  1. Şahıs şirketler; belirli sayıdaki kişinin ortak ekonomik çıkarları doğrultusunda kurduğu, sermayeleri ve yönetimleri açısından kişilere bağlı olarak örgütlenen ve sorumlulukları ortakların kişisel varlıklarını kapsayan işletmelerdir. Şahıs şirketleri; kolektif ve adi komandit olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
    1. Kolektif şirket, Türk Ticaret Kanunu’nda “Ticari bir işletmeyi, bir ticaret unvanı altında işletme amacıyla gerçek kişiler arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirisinin sorumluluğu, şirket alacaklarına karşı sınırlandırılmamış olan şirket” olarak tanımlanmaktadır.
    2. Adi komandit, şirket Türk Ticaret Kanunu’na göre “Ticari bir işletmeyi, bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış, diğer ortakların sorumluluğu koydukları sermaye ile sınırlandırılmış olan şirket” olarak belirtilmektedir. Bu bağlamda komandite ve komanditer kavramlarının açıklanması uygun olacaktır.
  2. Sermaye şirketleri; kendi arasında anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler olarak sınıflandırılmaktadır. Sermaye şirketler ortaklar tarafından değil oluşturulmuş profesyonel yönetim organları tarafından yönetilmektedir. Ayrıca, sermaye şirketlerinde tüzel kişilik ön plandadır.

Komandite, şirketin üçüncü kişilere olan borç ve yükümlülükleri karşısında sınırsız sorumluluğu olan komandit şirket ortağıdır. Komanditer, şirketin üçüncü kişilere olan borç ve yükümlülükleri karşılığında sorumluluğu taahhüt ettiği sermaye miktarıyla sınırlı olan komandit şirket ortağıdır.

Kamu İşletmeleri

Sermayenin tamamı veya %51’den fazlası kamu tüzel kişilerine ait olan ve kar amacı gütmeyen işletmeler kamu işletmeleri olarak tanımlanmaktadır. Kamu işletmelerinin temel olarak kuruluş amaçları;

  • Topluma hizmet sağlamak,
  • Kamu kurumlarına gelir sağlamak,
  • İstihdam yaratmak,
  • Ülkenin ekonomik kalkınmasına hız kazandırmaktır.

Bunların dışında, bölgeler arası gelişmişlik düzeyi farklılıklarını ortadan kaldırmak için de kamu işletmeleri kurulmaktadır. Bir başka ifadeyle, kamu işletmeleri, gelişmemiş veya az gelişmiş bölgelerin sosyal, kültürel ve ekonomik açıdan gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla kurulmaktadırlar.

Ülkemizdeki kamu işletmeleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır;

  • Genel bütçeye dahil işletmeler
  • Katma bütçeli yönetim işletmeleri
  • Özerk bütçeli devlet işletmeleri
  • Yerel yönetim işletmeleri
  • Kamu iktisadi teşebbüsleri

Yabancı Sermayeli İşletmeler

İşletmelerin büyüme planları ve daha fazla karlılığa ulaşma hedefleri, kendi ülkeleri dışındaki yeni pazarlara açılma fikrini olgunlaştırmış. Bu doğrultuda, yabancı sermayeli işletmelerin ortaya çıkması tetiklenmiştir. Yabancı sermayeli işletmeler, yatırım yapılması planlanan ülkede yürürlükte bulunan yasalar çerçevesinde yabancı uyruklu gerçek veya tüzel kişilerin tek başlarına ya da yatırım yapacakları ülkedeki ortaklarla kurdukları işletmelerdir.

Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler

Günümüzde, ticari anlamda globalleşmenin yaşandığı herkes tarafından kabul edilmektedir. Bir başka ifadeyle, coğrafi sınırların ortadan kalktığı söylenebilmektedir. Bu ortam, işletmelerin ulusal kökenlerine göre sınıflandırılması gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Ulusal kökenlerine göre işletmeler;

  • Ulusal işletmeler,
  • Uluslararası işletmeler,
  • Çok uluslu işletmeler ve
  • Küresel işletmeler

olmak üzere dört gruba ayrılmaktadır.

Ulusal işletmeler; belli bir ülkenin sınırları içinde kurulmuş ve faaliyetlerini ulusal sınırlar içinde gerçekleştiren, mülkiyet, sermaye ve yönetim bakımından yabancı bir ülkeye bağlı olmayan özel ve kamu işletmeleridir.

Uluslararası işletmeler; hem kendi ülkesinin sınırları içerisinde ticari faaliyetlerini sürdüren hem de yabancı ülkelerdeki pazarlara girmiş olan işletmelerdir. Daha basit bir ifadeyle, faaliyetleri en az iki ülkede gerçekleşen işletmelerdir.

Çok uluslu işletmeler; yabancı ülkelerdeki üretiminin, karının ve istihdam ettiği personel sayısının toplam üretim miktarı, kar ve personel sayısının büyük bir kısmını oluşturması gerekmektedir.

Küresel işletmeler; faaliyetlerini dünya genelinde  yürüten, en ileri teknolojiler kullanan ve uyguladıkları ürün, fiyat politikalarıyla dünya genelinde etkili olan işletmelerdir.

Güz Dönem Sonu Sınavı
08.01.2022
0
Gün
0
Saat
0
Dakika
0
Saniye

Üye OlŞifremi Unuttum