İktisadın Tanımı
İktisat, insanoğlunun, toplumun siyasi gerçekleri, kararverme mekanizmaları ve sosyal gelenekleri veri iken; sonsuz olan istek ve arzularımızı, kıt kaynaklarla nasıl koordine edeceğini inceleyen bir sosyal bilimdir.
Temel İktisadi Kavramlar
Kıtlık, isteklerimizin, bu istekleri tatmin etmekte kullanılacak kaynaklardan fazla olması durumudur. Kıtlık sorunu nedeniyle tercih yapmak durumundayız. Sınırlı kaynaklarla, isteklerimiz arasında tercih yaptığımız anda, yaptığımız tercihin bir fırsat maliyeti oluşur.
Fırsat maliyeti, herhangi bir tercih durumunda, vazgeçmek zorunda olduğumuz ikinci en iyi tercihi ifade eder.
Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tüm nesneler olarak tanımlanır. Bunlara, soluduğumuz havadan tutun da, gıda, otomobil ve ısınmamızı sağlayan güneş ışığı da girmektedir.
Mallar; iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayrılır:
Serbest mallar, doğada her istendiğinde bulunabilen ve çaba sarf etmeden elde edilebilen mallardır. Örn: Soluduğumuz havayı veya pınardan içtiğimiz suyu bu mallara örnek olarak verebiliriz.
İktisadi mallar, sıfır fiyatta bile, talep edilen miktarı, arz edilen miktarından fazla olan mallardır. Bir malın serbest veya iktisadi olması duruma göre değişebilir. Soluduğumuz hava bile serbest bir mal iken, su altındaki dalgıçlar ve uzayda araştırma yapan astronotlar için birer kıt maldır. İktisadi malları, tüketim ve üretim malları şeklinde ikiye ayırabiliriz: Tüketim malları, tüketicinin ihtiyaçlarını doğrudan karşılayan mallardır. Üretim malları, diğer üretici malların ya da tüketici malların üretiminde kullanılan mallardır. Otomobil üretiminde kullanılan robot, bir fırıncının fırını veya üniversite laboratuvarlarındaki bilgisayarlar, birer üretim malı konumundadırlar.
Mallar, faydalı olabilecek yaşam uzunluğunu yansıtabilecek biçimde dayanıklı ve dayanıksız mallar olarak da ayrılır.
Dayanıksız mallar, ekmek, çikolata, peynir gibi fayda sağladığında yok olan, biten mallardır.
Dayanıklı mallar, buzdolabı, otomobil, bilgisayar gibi elde edildikten sonra uzun süre, en az üç veya daha fazla yıl fayda sağlayan mallardır.
Hizmet, isteklerimizi tatmin etmekte kullandığımız, ancak maddi özelliği olmayan nesnelere de hizmet denir.
Hizmetleri, kişisel ve ticari hizmetler olarak ikiye ayırmak mümkündür.
Kişisel hizmetler, berberler ve doktorların sundukları hizmetler kişisel hizmetlere örnek oluştururken,
Ticari hizmetlere, ise bankacılık ve sigortacılık gibi hizmetler örnek verilebilir.
Fayda, bir kişinin bir malın tüketiminden elde ettiği doyumdur. Örneğin, susuzluk bir ihtiyaç ve su da bu ihtiyacı tatmin ettiği için faydaya sahiptir. İktisatta tanımlandığı biçimiyle fayda kavramı, günlük dildeki anlamından belli açılardan ayrılır. Bir şeyin faydalı olabilmesi için ahlâk veya yasalara uygun olması gerekmez. Önemli olan fayda sağlayan şeyin insanların isteklerini tatmin özelliğine sahip olmasıdır. Herhangi bir mal veya hizmetin değeri, o mal veya hizmetin fırsat maliyeti cinsinden ölçülür.
Değer, belli bir mal veya hizmetin, diğer mal veya hizmetlerle değiştirilebileceği oran demektir.
Fiyat, mal ve hizmetin standart para birimi cinsinden ölçülen değeri fiyat olarak tanımlanır.
Üretim, iktisadi ürünlerin miktarını veya faydasını artırmak amacıyla harcanan tüm çabaları ifade eder.
Üretimin temel unsurları;
Üretim faaliyeti ile şekil, yer, zaman ve mülkiyet faydası yaratılır.
Şekil faydası malların kimyevi ve fiziksel yapılarının değiştirilmesiyle,
Yer faydası malların daha çok olarak bulunduğu bir yerden daha az bulunduğu bir yere taşınmasıyla,
Zaman faydası malların en fazla istenildikleri zaman hazır bulundurulmaları ile,
Mülkiyet faydası da malları onlara en fazla değer atfeden kişiye ulaştırmak ile yaratılır.
Üretimde kullanılan kaynaklara üretim faktörleri, kaynaklar ya da girdiler denir.
Üretim faktörleri emek (işgücü), sermaye, toprak ve girişimcilik olarak sıralanır.
Emek (işgücü), mallar ve hizmetleri üretmekte kullanılan fiziki ve zihinsel çabalardır. Geliri ücrettir.
Sermaye, mallar ve hizmetlerin üretimde kullanılan makine ve ekipman gibi unsurlardır. Geliri faizdir.
Toprak, mal ve hizmet üretiminde kullanılan doğal minerallerdir. Geliri ranttır.
Girişimcilik ise üretim faktörlerini mal ve hizmet üretmek için bir araya getiren ve bunun için risk üstlenen ve karşılığında da kar elde eden insan işlevidir. Geliri kardır.
İktisadın Yöntemi
Tüm doğal bilimler ve diğer sosyal bilimlerde olduğu gibi, iktisat bilimi de yöntem olarak bilimsel yöntem kullanır. Burada dört aşamadan oluşan bir süreç izlenir:
İktisatçılar, üretim, tüketim ve değişim faaliyetlerinde bulunan tüm iktisadi birimlerin davranışlarını açıklamak için çeşitli teoriler ve modeller geliştirirler. Bunlar sayesinde bir ekonominin işleyiş mekanizması ve iktisadi davranışlar rahatlıkla analiz edilebilme yeteneği kazanılmaktadır. İktisatçılar bir teoriyi değerlendirirken, varsayımlarının gerçeklik derecesine göre değil; teorinin ne kadar iyi kestirim yaptığına göre değerlendirilir. İktisadi ilkeler, iktisadi davranış veya ekonominin kendisi ile ilgili bir genelleştirmeden ibarettir. Bu ilkeler, tipik ya da ortalama olarak adlandırılan bir tüketicinin, işçinin ve firmanın eğilimleri olarak ifade edilmektedirler. Ayrıca, bu teoriler oluşturulurken, iktisatçılar ceteris paribus denilen, yani diğer şeyler sabitken varsayımını kullanmaktadırlar. Buna göre, iki değişken arasındaki ilişki analiz edilirken, diğer değişkenlerin sabit varsayılarak analiz edilmesidir. Birey için iyi veya doğru olan bir şeyin toplum için de iyi veya doğru olacağı biçimindeki yanlış görüşe Terkip Hatası denir.
İktisadın Bölümleri
Mikro iktisat, ekonomide piyasalar ve bireysel karar birimlerinin inceleyen bölümüdür. Temel konuları arasında tüketici davranışı, firma-maliyet analizi ve ürün piyasalarında fiyatlama yer alır.
Makro iktisat, iktisadın bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaştırılmış ekonomik davranışı inceleyen bölümüdür. Makro iktisat, milli gelir, para, bankacılık ve enflasyon gibi makro ekonomik konuları inceler.
Pozitif iktisat, iktisadi konularda ne olduğunun incelenmesidir. Gerçekler ve neden-sonuç ilişkileri üzerine odaklanır. Normatif iktisat, iktisadi olaylarda ne olması gerektiğinin incelenmesidir. Ekonomi ile ilgili sorunları tanımlamak ve çözümler sunmak için kullanılır.
Üretim İmkanları Modeli
Modelin dört temel varsayımı vardır:
Üretim imkânları eğrisi, sabit teknoloji ve tüm kaynakların kullanılması ile üretilebilecek tüm olası mal üretim bileşimlerini gösteren eğridir. Bu eğri, bir ekonominin belli miktarda kaynak ve veri teknoloji ile üretebileceği maksimum mal bileşimlerini gösterir (s:15 Şekil 1.3). Üretim imkanları eğrisi orijine göre içbükey bir eğridir. Çünkü bir maldan daha fazla üretebilmek için diğerinden daha fazla miktarda vazgeçmek zorunda kalınır.
Bir mal daha fazla üretildikçe, o malın fırsat maliyetinin artmasına artan fırsat maliyeti yasası denir. Yani artan fırsat maliyeti yasası geçerlidir.
Üretim imkânları eğrisi, bir ekonominin üretim olanaklarını iki bölgeye ayırır. İlki, eğri üzerinde ve altında kalan noktalardan oluşur ve bu bölgeye erişilebilir bölge denir. İkincisi ise eğrinin üstünde yer alan noktalardan oluşan erişilemez bölgedir.
Üretimde etkinlik mevcut kaynaklar ve teknoloji ile maksimum çıktının üretildiği durumdur. Üretimde etkinsizlik ise mevcut kaynaklar ve teknoloji ile maksimum çıktının üretilemediği durumdur. Bir ekonominin üretken kapasitesindeki artışa, iktisadi büyüme denir ve bu da üretim imkânları eğrisinin dışa doğru değişmesi ile gösterilir. İktisadi büyümeyi etkileyen iki ana etken vardır. Bunlar, kaynakların miktarındaki artış ve teknolojik gelişmedir.
İktisadi Sorun ve İktisadi Sistemler
Tüm toplumlar, hangi mallar ne miktarda, nasıl ve kimin için üretilmeli sorularının yanıtını bulmak zorundadır. Bu üç soru, iktisadi sorunu oluşturur.
İktisadi sorun, ülkenin kıt kaynaklarının nasıl dağıtılacağıdır. İktisadi sorunun yanıtını bulmaya çalışırken, ülkeler iktisadi sistem arasında seçim yaparlar.
İktisadi sistem, iktisadi sorunun çözümü için, bir ekonominin organize edilme biçimidir. İktisadi sistemler üç tanedir:
Sosyalizm, üretim faktörlerinin kolektif mülkiyetinin ve gelir dağılımını eşitleme girişimlerinin olduğu bir iktisadi sistemdir. Merkezi planlama örgütü, her işletmenin üretim amaçlarını, hangi kaynakları ne miktarda kullanacağını belirler.
Kapitalizm, serbest girişim ve özel mülkiyet haklarının olduğu ve iktisadi kararların piyasa sistemi içerisinde gerçekleştiği bir iktisadi sistemdir.
Karma ekonomi, piyasa sistemi ile merkezi planlama sisteminin belli bir bileşimi olan bir iktisadi sistemdir. Günümüzün çoğu ekonomisinin sahip olduğu sistem karma iktisadi sistemdir. Karma iktisadi sistemlere sahip günümüz ekonomileri (ABD, Almanya, Türkiye gibi) sosyalist ve kapitalist sistemlerin araçlarını kullanma derecelerine göre farklılaşırlar.
